Zamek Krzyżtopór w Ujeździe

ieś Ujazd w XVI i XVII wieku należała do Zbigniewa Ossolińskiego, który nie przywiązywał do niej szczególnej wagi. W 1619 roku Ujazd odziedziczył jego syn, Krzysztof Ossoliński, który wkrótce potem rozpoczął budowę rezydencji, która miała być jednym z największych i najwspanialszych założeń rezydencjonalno-fortyfikacyjnych w Polsce. Prawdopodobnym architektem był Wawrzyniec Senes. Budowa trwała do 1644 roku i pochłonęła 30 milionów złotych, choć już w 1627 roku rezydencja była na tyle gotowa, 

Widok na ruiny od zachodu, fot. ZeroJeden, VII 2001

że wystawiono w niej pierwszy dokument. Nazwa zamku, Forteca Krzyżtoporska, pochodzi od symboli umieszczonych nad bramą wjazdową: topora, herbu Ossolińskich, i krzyża, symbolu kontrreformacji, której Krzysztof Ossoliński był zagorzałym zwolennikiem. Krzyż obrona/krzyż podpora/dziatki naszego Topora - to napis, którego pozostałości znajdowały się nad wjazdem. Wieża bramna zwieńczona jest czworoboczną kondygnacją zegarową z pozostałościami cyferblatów na każdej ścianie.

Miejsce na budowę zamku wybrano strategicznie, wykorzystując naturalne walory obronne terenu: cypel wzgórza w dolinie podmokłych łąk zalewowych rzeczki Koprzywianki. Zamek został zbudowany na planie regularnego, nieco wydłużonego pięcioboku z bastionami na narożach, co reprezentuje rzadki w Polsce typpalazzo in fortezza, rezydencji magnackiej łączącej wygodę mieszkańców z funkcją obronną. Jego forma nawiązuje do kardynalskiej siedziby Farnese. Zamek w chwili zakończenia inwestycji był to największy tego typu gmach w Europie, a kubatura wszystkich pomieszczeń 

fot. ZeroJeden, VII 2001

wynosiła 70,000 m3.

Główną oś kompozycyjną zamku tworzyła brama wjazdowa, eliptyczny dziedziniec i środkowy bastion z ośmioboczną wieżą, zwaną Wysokim Rondlem. Brama wjazdowa znajduje się w kurtynie południowo-wschodniej. Cztery bastiony położone bliżej bramy usypano z ziemi, natomiast piąty, położony na osi założenia, posiadał głębokie kazamaty. Od strony bramy wjazdowej rozciąga się dziedziniec o kształcie trapezu. Pałac zajmuje większą część pięcioboku po stronie północno-zachodniej, posiadał on plan prostokąta z małym eliptycznym dziedzińcem otoczonym galerią w przyziemiu otwartą przejazdową na piętrach zamkniętą. Pomieszczenia reprezentacyjne znajdowały się w budynku umiejscowionym na osi założenia. Zakończony był on ośmioboczną wieżą, do której na bastionie przylegał budynek z kazamatami zwany Wysokim Rondlem. Pałac połączony był ze skrzydłami bocznymi, co tworzyło dwa małe trapezowe dziedzińce. Główny dziedziniec otoczony był wzniesionymi wzdłuż kurtyn jednotraktowymi budynkami z dwukondygnacyjnymi wieżami na załamaniach.

Wokół zamku znajdował się wał ziemny o wysokości 3 metrów od wewnątrz i 5-7 metrów od zewnątrz, wzmocniony kamiennym murem o grubości około 1,2 metra. Wierzchem muru biegła droga wałowa, osłonięta kamiennym przedpiersiem ze stanowiskami strzeleckimi. Zamek posiadał pięć bastionów, z których Wysoki Barbakan (das hohe Rondel) posiadał kazamaty z dwoma poziomami strzelnic kluczowych. Bastiony posiadały nazwy takie jak Szary Mnich ( der grawe Munch) Smok ( der Drache ) Korona ( die Croone 

Zamek w Ujeździe na zdjęciu z okresu międzywojennego

) oraz Oto dla Ciebie ( Siehe dich fuhr ).

Po śmierci Krzysztofa Ossolińskiego w 1645 roku zamek odziedziczył jego syn, Krzysztof Baldwin, który zmarł bezpotomnie, a rezydencja przeszła w ręce rodziny Denhoffów, a następnie Kalinowskich.

W 1655 roku, podczas potopu szwedzkiego, zamek został zajęty przez wojska szwedzkie, które okupowały go do 1657 roku. Forteca została zajęta podstępem. Zniszczenia dokonane przez Szwedów były ogromne, wywieziono bogaty wystrój wnętrz i zniszczono budynki.

Dopiero w 1720 roku najmniej zrujnowana część zamku została zamieszkana przez rodzinę Morsztynów, a następnie Paców. Częściowo odremontowane przez Michała Jana Paca pomieszczenia były użytkowane przez konfederatów barskich, co pogłębiło stan ruiny. Jeszcze w latach 1782-1787 zamieszkiwał tu Stanisław Sołtyk, jednak kolejni właściciele zrezygnowali z używania rezydencji, a ogrom założenia uniemożliwiał remont ze względów finansowych.

W XX wieku prowadzono badania archeologiczne i architektoniczne. Zamek został zabezpieczony jako trwała ruina i udostępniony do zwiedzania.

Istnieją 

zdjęcie lotnicze, fot. ZeroJeden, VII 2020

legendy dotyczące symboliki zamku, sugerujące, że miał on posiadać 4 baszty (pory roku), 12 sal (miesiące), 52 komnaty (tygodnie) i 365 okien (dni w roku), jednak badania nie potwierdzają tych prawidłowości.