Zamek w Malborku

amek malborski w obecnej postaci wznoszony był przez prawie dwa wieki. Założony był równocześnie z obronnym miastem jako nierozerwalne jedno ciało obronne. Budowę rozpoczęto w 1275 roku i jej pierwszy etap trwał do przełomu XIII i XIV wieku. Powstał wtedy dwuczłonowy zespół zamku - zamek właściwy oraz przedzamcze. Zamek właściwy zaplanowany był na planie prostokąta o bokach 50 na 60 metrów. Składał się z trzech skrzydeł, a od wschodu zamknięty był kurtynowym murem.

Od początku zamek był wznoszony jako nowa siedziba dla konwentu, która dotychczas mieściła się w Zantyrze. Przeprowadzka miała miejsce po wzniesieniu północnego skrzydła zamku właściwego około 1280 roku. Równocześnie z tym skrzydłem wzniesiono przylegającą do niego 

Wielki Refektarz na zamku malborskim na litografii Eduarda Pietzscha, Borussia 1839

wieżę wysuniętą poza ścianę w narożniku północno-wschodnim.

W przeciwległym narożniku zamku powstało gdanisko włączone w obręb murów zewnętrznych i połączone z zamkiem gankiem. Na zamku znajdowały się dormitoria, refektarze, kapitularz oraz kaplica. Wzdłuż zewnętrznego muru biegł ganek straży.

Przedzamcze powstałe również w pierwszym etapie budowy znajdowało się na północ od zamku właściwego. Wjazd do przedzamcza znajdował się na jego osi, w północnej części, a z dziedzińca przedzamcza prowadził wjazd na zamek właściwy prawdopodobnie w miejscu gdzie jest obecnie, czyli w narożniku północno-zachodnim, jednak wjazd ten w obecnym kształcie na pewno powstał później.

W roku 1309 wielki mistrz zakonu zdecydował o przeniesieniu stolicy państwa do Malborka. Wiązało się to z koniecznością rozbudowy zamku do potrzeb mistrza i urzędów. Dotychczasowe przedzamcze przebudowano i przemianowano na Zamek Średni, zamek właściwy nazywał się odtąd Wysokim. Początkowo wielki mistrz zamieszkał na zamku Wysokim, podczas kiedy Zamek Średni rozpoczęto przebudowywać na jego przyszłą rezydencję. 

Zamek malborski na grafice z okresu międzywojennego

Trzy strony dziedzińca Zamku Średniego obudowano nowymi skrzydłami. Od Zamku Wysokiego nadal oddzielała go fosa, przy ścianie wschodniej powstał kościół Św. Bartłomieja oraz pokoje gościnne, od północnej - mieszkania komtura oraz zabudowania bramne. Po zachodniej stronie stanął Wielki Refektarz, mieszkanie wielkiego mistrza oraz kaplica i zabudowania gospodarcze. Dom Wielkiego Mistrza powstał dopiero pod koniec XIV wieku w latach prawdopodobnie 1383-1393. Ten nowy element odznaczał się wśród pozostałych zabudowań formą architektoniczną, nie posiadał tak jak one gołych surowych ścian z prostymi otworami okiennymi, ale był ozdobiony kolumnami, szkarpami oraz zwieńczeniem blankami. Na najwyższej kondygnacji znalazły miejsce Refektarz Zimowy i Letni, będące pomieszczeniami reprezentacyjnymi.

Na Zamku Wysokim został w XIV wieku przebudowany Wielki Kapitularz. W latach 1331-1334 dobudowano do niego kaplicę NMP.

Nowe przedzamcze powstało na przedłużeniu dotychczasowego założenia 

Plan twierdzy Malbork z Atlasu Getkanta z 1639 roku, zaczerpnięte z: A.R.Chodyński 'Zamek Malborski w obrazach i kartografii', PWN, Warszawa, 1988

w stronę północną. Otoczono je murem z basztami i bramą od wschodu. W tej formie zamek malborski przewyższał powierzchnią całe miasto.

W 1410 roku zamek został oblężony przez wojska Władysława Jagiełły, jednak szybko zrezygnowano z dalszych walk o twierdzę. Po wojnie Krzyżacy umocnili zamek fortyfikacjami ziemnymi od północy i wschodu. Obręb fortyfikacji murowanych dopiero teraz przystosowano częściowo do broni palnej. W połowie XV wieku w ciągu fortyfikacji ziemnych powstały murowane basteje ze strzelnicami. Nie przeszkodziło to jednak zająć zamku przez wojska Kazimierza Jagiellończyka w 1457 roku.

O zamek odtąd troszczyli się polscy królowie traktując go jako jedną ze swoich rezydencji. Zamek Wysoki otrzymali jezuici, przedzamcze nadal mieściło warsztaty rzemieślnicze i zabudowania gospodarcze. W pierwszej połowie XVII wieku powstały głównie od strony wschodniej nowe fortyfikacje - bastiony w obwodzie wałów i murów bastei.

Po I rozbiorze Polski Malbork znalazł się w granicach Prus. Władze przeznaczyły go pod koszary dla wojska i warsztaty tkackie. Zaczęto również rozbierać niektóre 

Baszty Mostowe od południa, rysunek W.Korelli z 1897 roku, zaczerpnięte z: A.R.Chodyński 'Zamek Malborski w obrazach i kartografii', PWN, Warszawa, 1988

mury dla pozyskania surowca. Powstał plan całkowitej likwidacji zabudowań, jednak protesty społeczeństwa niemieckiego na szczęście nie dopuściły do tego w 1803 roku wstrzymując prace rozbiórkowe.

Pierwsze prace zabezpieczające rozpoczęto prowadzić w pierwszej połowie XIX wieku a kierował nimi Karol Fryderyk Schinkel, potem Ferdynand Quast. Jednak robili to oni bez szerszej wiedzy o wcześniejszej architekturze zamku, uszkadzając podczas prac wiele elementów. Dopiero Konrad Steinbrecht podszedł do badań bardzo sumiennie i w ciągu czterdziestu lat od 1882 roku prowadzona przez niego odbudowa przywróciła w większej części dawny wygląd zamkowi. Kierował się on przywróceniem wyglądu zamku średniowiecznego likwidując późniejsze przeróbki barokowe.

Prace konserwatorskie kontynuował po nim Bernard Schmid, jednak w 1944 roku zmuszony był opuścić Malbork. Działania wojenne w znacznym stopniu uszkodziły zamek niwecząc ponadpółwieczne starania tych dwóch architektów.

W 1959 roku pożar strawił część pozostałego poszycia dachów. 

Zamek na widokówce z okresu międzywojennego

Odbudowano jednak dawną stolicę państwa krzyżackiego i dziś udostępnia ona mnóstwo atrakcji. Mieści się tu muzeum, pokazywane są przedstawienia z cyklu "Światło i Dźwięk".