Zamek w Szczecinie

a lewym brzegu Odry w Szczecinie wznosi się Zamek Książąt Pomorskich. Historia tego miejsca sięga XI wieku, kiedy istniał tu silny gród. W 1107 roku gród bezskutecznie oblegał Bolesław Krzywousty. Udało mu się to dopiero zimą 1119 roku. Gród funkcjonował do 1243 roku, kiedy książę Barnim I zobowiązał się wobec mieszczan szczecińskich do zburzenia obwałowań, pozostawiając dla siebie jedynie dwór.

Około 100 lat później książę Barnim III podjął starania o budowę nowej, obronnej siedziby. Początkowy sprzeciw mieszczan został pokonany, i w 1346 roku na miejscu dawnego grodu stanął ""Steinhaus"" – murowany budynek o wymiarach ok. 30 x 10 x 8 metrów. Na zachód od niego znajdowała się kaplica św. Ottona otoczona murem. Całość 

Plan miasta w 2 połowie XVI wieku, zaczerpnięte z: 'Zabytki architektury i urbanistyki w Polsce' Warszawa 1986

otaczał drugi mur, wysoki na blisko 4 metry. Kaplica została później rozbudowana, prawdopodobnie równocześnie ze wzniesieniem drugiego budynku dworskiego w miejscu dzisiejszego skrzydła południowego, po którym zachowały się sklepione piwnice. Pierwszym murowanym budynkiem w ramach średniowiecznego założenia zamkowego był tzw. Stary Dom, stanowiący rekompensatę za zburzenie przez mieszczan dworu budowanego dla księcia Barnima. Ten usytuowany równolegle do miejskich murów gmach wzniesiony został z głazów narzutowych uzupełnionych cegłą, na planie prostokąta o wymiarach około 11x26 metrów. Układ przestrzenny zespołu książęcego wkrótce wzbogacony został o kaplicę św. Ottona z zamkniętym prezbiterium, zbudowaną na planie prostokąta, oraz odsunięty na odległość 5 metrów od korpusu świątyni mur, który wokół prezbiterium przyjął formę półkola. Kolejna faza budowlana obejmowała wzniesienie tzw. Domu Wielkiego o wymiarach podstawy 15,5x49,5 metrów, a także budowę solidnego muru obronnego o wysokości 5 i obwodzie przekraczającym 350 metrów. Skrzydło mieszkalne wzmocniono przez dostawienie do zachodniej części jego południowej elewacji Wieży Więziennej. Pod koniec XV wieku przy zachodniej krawędzi dziedzińca wzniesiono nowy gmach z apartamentami księcia i salą rycerską. Pozostałą zabudowę w tym okresie funkcjonowania zamku stanowiły 

Zamek na pocztówce z okresu międzywojennego

drewniane budynki gospodarcze.

W 1430 roku książę Kazimierz VI, z powodu konfliktów z mieszczanami, zdecydował się umocnić zamek, lecz cztery lata później, umierając, nakazał rozebrać umocnienia. W 1491 roku na zamku przebywała Anna Jagiellonka, która poślubiła księcia szczecińskiego Bogusława X. Książę ten zmodernizował południowe skrzydło i prawdopodobnie obie wieże przy tym skrzydle. Istotne zmiany w układzie przestrzennym rezydencji nastąpiły za panowania Bogusława X. Około 1490 roku podwyższono o jedną kondygnację Dom Wielki i zmieniono wystrój jego elewacji od strony dziedzińca, nadając całości formę pałacową. Kiedy w 1530 roku pożar dotknął zabudowania mieszczańskie na zachód od zamku, ucierpiało również południowe skrzydło. Barnim XI, syn Bogusława, w 1538 roku, remontując zabudowania, podwyższył ""Nowy Dom"" o jedną kondygnację i nadbudował ośmioboczne części wież. Najwyższe południowe skrzydło osiągnęło wysokość 30 metrów, posiadało 4 kondygnacje, a jego długość wynosiła 52 metry. Od czasów Bogusława X rozpoczął się okres świetności zamku. Jego syn, Barnim XI, oprócz modernizacji skrzydła południowego, wzniósł także skrzydło wschodnie. Po pożarze z 1551 roku prace budowlane kontynuowano i zakończono w 1569 roku.

Następcą Barnima XI był Jan Fryderyk. Dwa lata po śmierci poprzednika rozpoczął on prace budowlane, które miały dokończyć renesansową przebudowę zapoczątkowaną przez Barnima. Po kolejnym pożarze z roku 1551 w którym ucierpiało skrzydło południowe w czasie jego odbudowy dokonano nowego podziału wnętrz. Wykonano nowe sklepienia 

Wnętrza zamku na zdjęciu z okresu międzywojennego

i ozdobne stropy. Za jego panowania rozpoczęto również budowę nowego skrzydła wschodniego. Już dwa lata później mimo pożaru z 1576 roku, przebudowa została ukończona. Pracami budowlanymi kierowali Włosi. Syn Bogusława X, Barnim XI w ramach remontu zamku po pożarze z 1530 roku rozbudował skrzydło południowe i przykrył je dwuspadowym dachem z ozdobnymi szczytami. Wzniósł również Wieżę Zegarową, a Wieżę Więzienną podwyższył i nakrył stylowym hełmem. Zniszczenia po kolejnym wielkim ogniu, jaki dosięgnął zamku w roku 1551, spowodowały konieczność realizacji nowych inwestycji, w ramach których pod kierownictwem włoskiego architekta Antoniego Wilhelma zburzono XIV-wieczny dom książęcy i kaplicę św. Ottona, stawiając w ich miejscu dwa renesansowe skrzydła: północne oraz zachodnie. Zamiast stromych dachów otrzymały one tarasy widokowe obwiedzione dekoracyjnymi attykami, od strony dziedzińca zaś oplatały je ciągi komunikacyjne w formie krużganków. W północno-zachodniej części placu wzniesiono masywną Wieżę Dzwonów, zwieńczoną dekoracyjnym hełmem. Wjazd do zamku poprowadzono bramą południową i dalej przez wykutą w skrzydle północnym przelotową sień.

Jeszcze do końca XVI wieku zburzono kościół zamkowy, ""Steinhaus"" i zabudowania w zachodniej części terenu zamkowego, a w ich miejsce wzniesiono skrzydło północne i zachodnie. Po śmierci Jana Fryderyka w roku 1600 jego następcą zostaje książę Filip II kolekcjoner i miłośnik sztuki. W roku 1616 rozpoczyna on budowę 

Zamek od północnego-wschodu około 1790 roku [źródło]

piątego skrzydła zamku zwanego muzealnym. Miało ono trzy kondygnacje i było połączone z zachodnim dwoma łącznikami bramowymi. Powstał w ten sposób drugi zamknięty dziedziniec pierwotnie nazywany żurawim. Budowę w 1619 kończy brat Filipa Franciszek I. W salach nowego budynku umieszczono zbrojownię gabinet księcia bibliotekę oraz ekspozycję dzieł sztuki. Z wyjątkiem skrzydła południowego pozostałe miały teraz równą wysokość trzech kondygnacji i zwieńczone były jednym ciągiem attyki. Od strony obszernego dziedzińca o bokach ponad 50 metrów wzdłuż skrzydeł biegły krużganki. W latach 1616-1619 wzniesiono wzdłuż skrzydła zachodniego odrębny budynek z przeznaczeniem na bibliotekę i muzeum aby pomieścić zbiory gromadzone wówczas przez Filipa II, brata ostatniego księcia. Ostatnim władcą pomorskim z rodu Gryfitów był Bogusław XIV. Czasy jego rządów przypadły na lata wojny trzydziestoletniej. Mimo prób zachowania neutralności księstwo pomorskie zostało zajęte przez Szwedów i na mocy traktatu westfalskiego z roku 1648 

fot. ZeroJeden, X 2005

zostało podzielone między nich a Brandenburgię.

W okresie konfliktu szwedzko-niemieckiego książę Bogusław XIV opowiedział się po stronie szwedzkiej. Kiedy jako ostatni męski przedstawiciel Gryfitów w 1637 roku zmarł - zamek stał się rezydencją gubernatora Bjelke. Upadło księstwo, a o zamek kolejni właściciele przestali się troszczyć. Kolejne podejmowane przebudowy zacierały wartość artystyczną renesansowych detali. W 1648 roku Pomorze Zachodnie zostało podzielone w wyniku pertraktacji Szwedów z Brandenburgią, a Szczecin zatrzymali Szwedzi. W czasie najazdu na Polskę Szwedzi zostali w Szczecinie zaatakowani przez korzystające z ich osłabienia wojska Brandenburgii. Możliwe, że zamek został wówczas uszkodzony, ale największych uszkodzeń z okresu walk ze Szwedami zamek i miasto doznały w 1677 roku. Zamek został ostrzelany przez artylerię, w wyniku czego północne skrzydło uległo ruinie, a pozostałe wymagały gruntownego remontu. Podjęte prace zabezpieczające nie zostały prawdopodobnie ukończone.

Kiedy brandenburczycy 

Zamek od strony południowej przed 1575 rokiem według rysunku z roku 1607

zostali zmuszeni do wycofania się z zamku, Szczecin znów dostał się w ręce szwedzkie. Nowi właściciele dokonali niezbędnych prac oraz sprowadzili architekta do opracowania planów przebudowy. Śmiałe zamierzenia Nicodemusa Tessina Młodszego, który planował zburzyć część zabudowań a pozostałe całkowicie przebudować, nie zostały zrealizowane. Ograniczone fundusze sprawiły, że dopiero uczeń Tessina Johan Frederik Eosander Gothe mógł podjąć się remontu, który ograniczył się do niezbędnych prac. Zamek jednak nadal niszczał, wykorzystywany głównie przez wojsko. W latach 1705-11 na zamku przebywa ze swym dworem królowa Katarzyna Leszczyńska.

W 1705 roku, z powodu planowanego przeznaczenia zamku na rezydencję królowej Katarzyny, żony Stanisława Leszczyńskiego, zamek zostaje odpowiednio wyposażony i urządzony, jednak prac budowlanych żadnych nie podjęto. W 1713 roku zamek został oblężony przez wojska koalicji zjednoczonej przeciw Szwedom. Ostrzał artyleryjski ponownie mocno nadwerężył mury budowli.

W 1720 roku miasto z zamkiem znalazło się w granicach Prus. 

Wieża zamkowa od zachodu, fot. ZeroJeden, IV 2002

Zabudowania zostały poddane pracom budowlanym. O ile wnętrza przebudowywano nieznacznie, to elewacje zmieniły się całkowicie. Zburzono bramę wjazdową na dziedzińcu, przebudowano skrzydło muzealne Filipa II, przebudowano dachy zamkowe. Prace ukończono w 1736 roku. Podczas przeprowadzonych w latach 40-tych XIX wieku prac został zupełnie pozbawiony cech stylowych. Jednak o wiele poważniejszy w skutkach był remont z roku 1872. W jego rezultacie rozebrano do parteru najstarsze skrzydło południowe pozostawiając jedynie wieże. Wzniesiony nowy budynek wydłużono w kierunku wschodnim i dodano mu drugą wieżę symetryczną do Wieży Więziennej. W ciągu następnych kilkudziesięciu lat zamek kilkukrotnie ucierpiał w wyniku zamieszek wojennych. W 1806 roku na zamek wkraczają wojska Napoleona, a po jego klęsce, w 1813 roku Szczecin wraca w ręce pruskie. W ciągu wieku XIX zamek znów jest stopniowo przebudowywany. Znalazły tu swoją siedzibę sąd, urzędy administracyjne i archiwa.

Dopiero na początku XX wieku zaczęto myśleć o przywróceniu zamkowi dawnej świetności. W latach 1925-1926 przeprowadzono prace renowacyjne i porządkowe, jednak plany przerwała druga wojna światowa. W 1944 roku zamek został zbombardowany, z zamku pozostały tylko uszkodzone mury, sklepienia w większości zawaliły się.

Prace remontowe rozpoczęto już w 1947 roku, ale tempa nabrały dopiero dziesięć lat później. W roku 1960 jako pierwsze do użytku oddano skrzydło północne któremu przywrócono XVI-wieczny wygląd. W jego wnętrzach znalazły się sale wystawiennicze a w zamkowej kaplicy sala kameralna. W 

Ulica Kuśmierska i zamek po zniszczeniach wojennych na widokówce z 1946 roku

latach 1961-65 odbudowano skrzydło wschodnie a w latach 1971-76 kolejne zachodnie przywracając im częściowo renesansowy wygląd. W tym też okresie zakończono prace przy rekonstrukcji krużganków oraz skrzydła menniczego. Jako ostatnie odbudowano skrzydło południowe. Znalazły w nim siedzibę Teatr Muzyczny oraz Urząd Stanu Cywilnego. Równocześnie cały czas były prowadzone prace archeologiczne które między innymi pozwoliły poznać pierwotne XIV założenie Barnima III. Odkryte fundamenty „starego domu” i kaplicy św. Ottona odwzorowano mozaiką na Dużym i Małym Dziedzińcu. Obecnie całkowicie odbudowany zamek stał się centrum kulturalnym miasta, mieści się tu między innymi muzeum. Zamek stoi we wschodniej części Śródmieścia, w pobliżu mostu Łabudy, największej szczecińskiej przeprawy na Odrze.

Dziś Zamek Książąt Pomorskich to renesansowa budowla z charakterystyczną późnogotycką elewacją maswerkową, będąca wizytówką Szczecina. Pełni funkcję centrum kulturalnego i siedziby wielu instytucji.

Pokaż na mapie