Zamek w Czersku

sadnictwo grodowe w Czersku sięga czasów Bolesława Śmiałego lub Władysława Hermana, czyli końca XI wieku. Warunki terenowe były wymarzone do wzniesienia fortyfikacji. Wzgórze wcinające się tu w dolinę Wisły kończy się trzema cyplami. Pierwszy gród powstał na południowym, najlepiej się do tego nadającym cyplu, ale po jednym z najazdów Litwinów, którzy spalili gród, następne założenie obronne ograniczało się do wcześniejszego podgrodzia na środkowym cyplu. Południową część wzgórza zajął cmentarz, ale w XIII wieku znów doceniono walory południowego cypla, na którym ponownie powstał gród.

Wielokrotne najazdy Litwinów kończyły się uszkodzeniami grodu, między innymi taki najazd przed połową XIII wieku przyniósł kolejny pożar zabudowy. Mimo to gród w formie drewniano-ziemnej funkcjonował do późnego średniowiecza.

W drugiej połowie XIV wieku zdecydowano się na zastąpienie dotychczasowych fortyfikacji zamkiem murowanym. Prace podjęto na pewno po 1388 roku, za czasów księcia Janusza Starszego. Obniżono znacznie wysokość wałów, a na nich postawiono 

Wieża bramna, widok od wschodu, fot. ZeroJeden, IV 2004

mur obwodowy o przyziemiu z kamienia, a wyżej ceglany. W pierwszym etapie budowy powstały wieże bramna i południowa oraz mury położone bezpośrednio przy nich, potem ukończono mur łączący te dwie wieże oraz wzniesiono wieżę zachodnią i połączono ją kolejnym odcinkiem muru obwodowego z wieżą południową. Kolejnym etapem było zamknięcie obwodu murów od północy, zabudowania zamkowe powstały prawdopodobnie jeszcze później. Umieszczone były wzdłuż całego północnego odcinka murów oraz przy odcinku południowym.

Wieża bramna miała pierwotnie plan kwadratowy i cztery kondygnacje. Pierwsza kondygnacja, na którą prowadziły schody wzdłuż wschodniego muru obwodowego, miała połączenie z ciągiem obronnym znajdującym się na szczycie murów oraz mieściła pomieszczenie obserwacyjne wjazdu z kołowrotem mostu zwodzonego. Na drugiej kondygnacji, do której prowadziły schody w grubości murów, znajdowało się pomieszczenie mieszkalne sklepione kolebkowo. Pomieszczenie to na pewno było ogrzewane kominkiem znajdującym się w narożniku zachodnim. Drugi bieg schodów łączył pierwszą kondygnację z trzecią - obronną.

Wieże południowa i zachodnia pierwotnie były tej samej wysokości, co mury obwodowe. Do południowej jedyne wejście prowadziło z poziomu murów obwodowych i na tej wysokości była podłoga z otworem prowadzącym do pomieszczenia więziennego. W XVI wieku dobudowano do wieży kolejne trzy kondygnacje i zwieńczono ją hełmem. Zmiany sprawiły, że nie pełniła ona już funkcji obronnych, okna w murach nie nadawały się już do użycia jako strzelnice. Podobnie było z wieżą zachodnią jeszcze 

fot. ZeroJeden, IX 2002

w XIV wieku nieznacznie nadbudowaną. O ile pierwotnie stanowiła mocny punkt flankując mur zachodni i część północnego, o tyle w XVI wieku po podwyższeniu o dwie kondygnacje i zwieńczeniu hurdycją zatraciła wszelkie walory obronne. Dobudowane elementy miały charakter "reprezentacyjny", a nie obronny. Do wieży prowadziły dwa wejścia, jedno mieściło się nad poziomem dziedzińca i umożliwiało wejście do obszernego sklepionego pomieszczenia, drugie pozwalało wejść z obwodu murów na pierwotne blanki, potem przekształcone w pomieszczenia drugiej kondygnacji.

Budowę gotyckiego zamku zakończono prawdopodobnie około 1406, a na pewno przed 1410 rokiem.

Podwyższanie wież oraz ogólna rozbudowa założenia miały miejsce po 1545 roku. Powstał wtedy budynek południowy oraz nowy budynek przy północnym murze zamku. Rozbudowa ta wiązała się z działalnością królowej Bony, która zamek w Czersku wybrała na swoją rezydencję. Zajęto się wtedy również otoczeniem zamku, na stokach wzgórza założono winnice.

Potem był użytkowany przez starostów. W czasie potopu szwedzkiego został poważnie 

fot. ZeroJeden, IV 2005

uszkodzony, a potem jeszcze wycofujące się oddziały najeźdźcy schroniły się w ruinach twierdzy ostrzeliwując wojsko polskie i paląc miasto. Przez następne lata miasto niszczone było jeszcze przez kozaków i wojska Rakoczego. O rozmiarze zniszczeń może świadczyć fakt, że w dotychczas dość silnej gospodarczo miejscowości, składającej się z prawie 200 gospodarstw, pozostało ich niespełna 20. Nieszczęścia dopełniła morowa zaraza, po której ocalało jedynie 13 mieszkańców.

Jednak Czersk zachował prawa miejskie potwierdzone przez Jana III Sobieskiego. W 1762 roku nowy starosta czerski marszałek Franciszek Bieliński częściowo odremontował zamek wznosząc nowy budynek na archiwum ksiąg grodzkich i ziemskich oraz budując arkadowy most przez fosę, ale niedługo potem umarł i nie znalazł się kontynuator jego pomysłów. W 1789 roku budynek archiwum groził zawaleniem, w związku z czym część ksiąg przeniesiono do zrujnowanych pomieszczeń w zachodniej wieży.

Niedługo jednak zaprzestano użytkowania zamku i od tej pory powoli niszczał będąc źródłem materiału budowlanego. 

fot. ZeroJeden, IV 2005

W drugiej połowie XIX wieku rozpoczęto, zakrojone na niewielką skalę, prace konserwatorskie. Jednak dopiero w latach 80-tych ubiegłego wieku zabezpieczono mury zamkowe i udostępniono zwiedzającym jako trwałą ruinę.