Zamek w Gołańczy

ierwsza wzmianka o fortalicium-castrum w Gołańczy pochodzi z 1383 roku, jednak nie zostało do końca wyjaśnione czy możną tą wzmiankę odnosić do istniejącej tu dziś wieży. Jednak na pewno wieżę wznieśli przed końcem XIV wieku Pałukowie, do których należały tutejsze tereny. W ich czasach fortyfikacje ograniczały się zapewne do drewniano-ziemnych, również zabudowania gospodarcze były drewniane. Wieża wznosi się na brzegu jeziora Smolary na wschód od miejscowości.

Po połowie XV wieku Gołańcz przeszła na własność Grudzińskich, którzy rozbudowali założenie. Nie prowadzono prac przy wieży, teren dookoła niej otoczono niewysokim murem obwodowym na planie prostokąta, przez środek którego poprowadzono również mur dzielący dziedziniec na dwie części. Wieża znalazła się w północnej części, wjazd prowadził najpierw na teren dziedzińca południowego przez wieżę bramną umieszczoną w zachodniej kurtynie murów, a potem przez bramę w murze oddzielającym dziedzińce. W narożniku północno-zachodnim znalazła się cylindryczna wieża. Wzdłuż południowej kurtyny murów obwodowych wznosił się trzyizbowy parterowy budynek gospodarczy. Możliwe, że istniała jeszcze jedna wieża czworoboczna 

fot. ZeroJeden, VII 2005

we wschodnim odcinku murów dziedzińca południowego.

W rękach Grudzińskich zamek pozostawał do początku XVII wieku, wtedy przeszedł na własność Smoguleckich. Podczas potopu szwedzkiego został przez najeźdźcę spalony, po wycofaniu się Szwedów odbudowany. Od tego czasu często zmieniał właścicieli, którymi byli między innymi Flemmingowie, Przebendowscy, Mielżyńscy. W końcu XVIII wieku był własnością Czarneckich, wtedy też zaczął popadać w ruinę i ostatecznie został opuszczony w początkach XIX wieku, od tego czasu nie był już użytkowany. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku przeprowadzał tu kompletne badania Antoni Kąsinowski