Zamek w Gdańsku

istoria zamku gdańskiego rozpoczyna się po przybyciu na Pomorze Krzyżaków. Wcześniej istniał tutaj gród książąt pomorskich, który po śmierci ostatniego z nich - Mściwoja II - przeszedł w posiadanie Przemysława II, a potem Władysława Łokietka. Krzyżacy objęli gród gdański w 1308 roku, ale zamek powstał dopiero po wyjaśnieniu się niepewnej sytuacji na Pomorzu. Po wojnie z Władysławem Łokietkiem i zawarciu w Kaliszu traktatu Krzyżacy podjęli decyzję o budowie murowanego klasztoru.

Po 1343 roku stopniowo rozpoczęto zastępować drewniano-ziemne fortyfikacje murowanymi. Na dotychczasowych wałach zostały wzniesione mury wzmocnione basztami i wieżami. Obronność zamku znacznie podnosiły wody Motławy i Wisły, w widłach których został usytuowany. Wisła stanowiła na tyle dobre zabezpieczenie, że początkowo 

Plan sytuacyjny zamku na tle obecnej zabudowy według Andrzeja Gołębiewskiego [źródło]

od jej strony nie wzniesiono nawet muru obronnego, dopiero kiedy zmieniła koryto głównego nurtu zdecydowano się wzdłuż wschodniej pierzei zamku postawić mur.

Zabudowania zamku właściwego wzniesiono na planie kwadratu z wieżami na narożach. Na północ i zachód od zamku znajdowało się dwudzielne przedzamcze otoczone murem. Między Wisłą i Motławą przekopano wzdłuż muru przedzamcza fosę, która mogła być zasilana również wodą z Potoku Siedleckiego. Również przedzamcze mogło być oddzielone od zamku głównego fosą i murami.

Niestety nie przetrwały żadne plany zamku. Z inwentarzy lustracyjnych można jedynie wysuwać hipotezy na temat ilości budynków i ich funkcji. Na zamek składały się: infirmeria, kuchnia, komora przy kuchni, piekarnia, zbrojownia, kościół z biblioteką oraz pomieszczenia klasztorne - kapitularz, refektarz, dormitoria braci, mieszkanie komtura i jego zastępcy, łaźnia i inne pomieszczenia niezbędne do życia konwentu. Z inwentarzy wiadomo również, że przynajmniej część budynków była podpiwniczona.

Do 1945 roku dotrwał zaledwie jeden wizerunek zamku gdańskiego uwieczniony na obrazie "Okręt Kościoła" z XV wieku. Niestety w końcu drugiej wojny światowej obraz ten został zniszczony. Zabudowania zamkowe znajdowały się na nim 

Plan miasta średniowiecznego w XV wieku według W.Kalinowskiego, zaczerpnięte z: 'Zabytki architektury i urbanistyki w Polsce' Warszawa 1986

na drugim planie, co nie pozwoliło na dokładne rozpoznanie przez badaczy planu obiektu. Widać natomiast było na najwyższej wieży (kościelnej) mozaikowy wizerunek Najświętszej Marii Panny.

Z zabudowań zamku przetrwało niewiele. Jednym z fragmentów jest istniejąca niegdyś na styku fortyfikacji zamkowych i miejskich Baszta Rybacka, przebudowana po 1454 roku i przemianowana na Basztą Łabędź. Poza nią zachował się fragment zewnętrznego muru obronnego oraz południowo-zachodnia baszta zamkowa. Z niezachowanych części ciekawostką jest potężna baszta, która według R. Massalskiego i J. Stankiewicza znajdowała się w nurcie Wisły.

Będąc w rękach krzyżackich zamek stanowił bardzo ważny punkt administracyjny i militarny. Możliwość zablokowania żeglugi na Motławie i dojścia do portu dawała Krzyżakom wielkie możliwości wywierania presji na miasto i region. Kiedy po bitwie pod Grunwaldem urzędujący na zamku Henryk von Plauen (brat wielkiego mistrza) zdecydował się zaatakować buntujące się miasto - gdańszczanie stanowczo zaczęli się bronić. Zamurowano bramę zamkową i wzmocniono mury. Wydawało się, że wojna jest nieunikniona, jednak w kwietniu 1411 roku podpisano rozejm. Na pertraktacje zaproszono na zamek dwóch burmistrzów Gdańska, którzy przybyli w towarzystwie dwóch rajców. Krzyżacy podstępnie ich aresztowali i zamordowali. Konflikt zaostrzył się i trwał nieprzerwanie do wojny trzynastoletniej. Po kolejnych przygotowaniach gdańszczan do zbrojnego starcia zażądano od Krzyżaków poddania zamku. Mimo 

Widok od południowego-zachodu na pozostałości umocnień na styku zamku z miastem, fot. ZeroJeden, XII 2006

dobrego przygotowania zamku do obrony komtur domowy, sprawujący władzę pod nieobecność komtura Postora, podjął decyzję o rozpoczęciu rokowań i przekazania zamku gdańszczanom w kilku etapach.